Ze vinden dat ze goed worden begeleid en andere in deeltijd werkende bijstandsgerechtigden zeggen het juist prettig te vinden dat ze ‘met rust’ gelaten worden. Een bijstandsgerechtigde vertelt bijvoorbeeld hoe belangrijk het voor haar is om begeleiding ‘op maat’ te krijgen. Door twee goede klantmanagers is zij er naar eigen zeggen in geslaagd om leuk werk te vinden op haar niveau. Het contact met klantmanagers wordt over het algemeen als prettig ervaren door bijstandsgerechtigden als zij persoonlijke interesse tonen, luisteren en bijvoorbeeld erkennen dat klanten beperkingen hebben die maken dat zij niet fulltime kunnen werken. Vanuit het sociale rechtvaardigheidsperspectief van Fraser en Honneth (2003) bouwt deze werkwijze daarmee aan ‘erkenning’. De vraag is of de lage caseload overeind blijft nu het experiment sinds maart 2021 voorbij is. Mogelijk heeft dat gevolgen voor de tijd en ruimte die klantmanagers hebben om hun klanten te begeleiden.

Bijverdienpremie: herverdeling van middelen

De derde interventie die Amsterdam inzette binnen het experiment met de bijstand was het invoeren van de bijverdienpremie. Vóór het experiment leverde parttime werken in de bijstand geen financieel voordeel op voor de bijstandsgerechtigde. Het salaris werd aangevuld tot maximaal bijstandsniveau. Met de bijverdienpremie in het experiment behielden parttime werkenden 50% van hun inkomsten per maand tot een maximum van 200 euro per maand.4 Dit kan een flinke aanvulling betekenen op de maandelijkse uitkering van circa 1078 euro voor een alleenstaande. Behalve dat deze premie de basiszekerheid van deze werkende groep moet versterken en het een waardering is voor hun werkzaamheden, hoopt Amsterdam hiermee een prikkel af te geven om (meer) te gaan werken. De bijverdienpremie betekent een verdere ‘herverdeling van middelen’, een van de drie componenten van sociale rechtvaardigheid (Fraser & Honneth, 2003). Ontvangers van de premie zijn blij met deze regeling. Het is zelfs de belangrijkste reden dat ze tevreden zijn over hun deelname aan het experiment. De premie wordt gezien als extraatje, een cadeautje en als een beloning voor het werk dat ze doen. Het stelt ze in staat om een kleine buffer aan te leggen voor als de koelkast kapot is. Het feit dat ze iets overhouden aan hun inspanningen betekent daarnaast veel voor hun eigenwaarde. Echter, zowel bijstandsgerechtigden als klantmanagers geven aan dat er andere redenen zijn waarom ze graag willen werken, namelijk meedoen in de maatschappij, eigen geld verdienen en ergens bij horen. De premie beloont dus het werken, maar draagt niet direct bij aan het vinden en behouden van (gepast) werk.

Onbedoelde neveneffecten van systeem maken bijstand onnodig stressvol, angstaanjagend en ongenaakbaar

Onze tussentijdse resultaten op basis van drie jaar onderzoek naar de bijstand in Amsterdam laten zien dat er allerlei pogingen en bewegingen zijn om de Participatiewet te verzachten met lokale maatregelen, waarin vertrouwen, maatwerk en financiële zekerheid centraal staan. Ondanks de aandacht van de klantmanagers en de goede intenties, is het bijstandssysteem hardnekkig en werkt het soms averechts.

Zodra er iets in de situatie van een bijstandsgerechtigde verandert door externe inkomsten komt zij in een ingewikkeld, onnavolgbaar verrekeningssysteem terecht

Een belangrijk obstakel, waardoor de interventies van het Amsterdamse experiment toch nog niet tot een daverend succes op het gebied van participatie leiden, is de inkomstenverrekening. De maandelijkse verrekeningen door de gemeente zijn een grote ergernis en belasting voor parttime werkenden. Zodra er iets in de situatie van een bijstandsgerechtigde verandert door externe inkomsten komt zij in een ingewikkeld, onnavolgbaar verrekeningssysteem terecht. Heeft een werkende bijstandsgerechtigde te maken met vaste inkomsten per maand dan is de rekensom makkelijk te maken en weet hij wat hij die maand ontvangt. De meeste bijstandsgerechtigden hebben echter wisselende inkomsten als gevolg van de flex- en nulurencontracten. Bij hen schat de gemeente hun inkomsten vooraf in op basis van de voorgaande gegevens. Dat bedrag wordt enige weken of maanden later verrekend met de uitkering. Dit leidt tot grote financiële onzekerheid en onrust.

Dat is zonde. 67% van de bijstandsgerechtigden dat niet werkt zou wel willen werken en 39% van de parttime werkenden wil méér uren maken

Mede door deze manier van verrekenen hebben bijstandsgerechtigden het gevoel dat ze klein worden gehouden door de gemeente. Ook stress en financiële zorgen werpen drempels om de stap richting arbeidsmarkt of vrijwilligerswerk te zetten. Deze negatieve neveneffecten ondermijnen het zelfvertrouwen en de eigenwaarde van veel bijstandsgerechtigden en schaden hun vertrouwen in de overheid als beschermer van haar inwoners. Dat is zonde. Uit ons onderzoek blijkt namelijk dat 71% van de bijstandsgerechtigden die niet werken wel zou willen werken en dat 38% van de parttime werkenden méér uren wil werken (De Beer, 2020). Onbedoelde neveneffecten van het bijstandssysteem maken de bijstand onnodig stressvol, angstaanjagend en ongenaakbaar. Met meer oog voor de bijstandsgerechtigde zelf in plaats van voor het beleid, voor de negatieve consequenties van het (inkomstenverrekenings-)systeem en met meer positieve aandacht voor het parttime werk dat ze doen, geven we ze weer zelfvertrouwen, basiszekerheid en een plek in deze verzorgingsstad.