Hiermee is een opvallende koerswijziging ingezet, want jarenlang lag de focus in het onderwijs en de praktijk van sociaal werk op ondersteuning van het individu. De rol van de sociaal werker was om mensen te activeren om mee te doen aan de samenleving en regie te nemen over het leven, zo was de dominante opvatting. Zelfredzaamheid werd als hoogste doel beschouwd. Jeroen Gradener, hoofddocent Sociaal Werk aan de HvA en één van de trekkers en mede-ontwikkelaars van de Sociale Agenda, is kritisch op die rolopvatting: “Het probleem van die benadering is dat je probeert mensen te helpen, maar niets doet aan de structurele maatschappelijke oorzaken waardoor zij in de problemen komen. Een soort water naar de zee dragen.” Want hoe kun je iemand met financiële problemen helpen meer grip te krijgen op de situatie, terwijl diens huisbaas de huur alsmaar verhoogt?

Gradener stelt dat sociaal werkers zich ervan bewust moeten zijn hoe krachten op meso- en macroniveau van invloed zijn op de levens van mensen en tegenmacht moeten organiseren

Gradener stelt dat sociaal werkers zich ervan bewust moeten zijn hoe krachten op meso- en macroniveau van invloed zijn op de levens van mensen en tegenmacht moeten organiseren. Niet alleen tegen uitwassen van marktwerking, maar ook tegen repressief overheidshandelen. Als voorbeeld noemt hij schandalen in de jeugdzorg, waar kinderen op basis van een beperkt dossier uit huis worden geplaatst, en ouders die hier tegenin gaan niet serieus worden genomen. “Hoe kunnen we zichtbaar maken dat arrangementen die bedoeld zijn om mensen te ondersteunen, hen juist onderdrukken? En wat kunnen sociaal werkers doen om de bekommernissen van deze gezinnen structureel gewicht te geven in de dienstverlening, waar nu de gedragsexpert en de veiligheidsrisico’s vaak de doorslag geven?”

Terug van weggeweest

Ook elders in Europa hebben sociaalwerkopleiders in toenemende mate aandacht voor beroepswaarden als democratisering, mensenrechten en sociale rechtvaardigheid, volgens Gradener. Deze uitgangspunten zijn niet nieuw voor het sociaal werk: “Historisch gezien behoort het nadenken hierover tot de gereedschapskist van de sociaal werker, maar vanaf de jaren ’70 is men daar huiverig voor geworden. Het kreeg het imago van de grote wereldverbeteraar die op de barricades ging.” Agendavorming, mobilisatie, zelforganisatie: de tactieken van toen worden weer afgestoft. Maar een veranderde maatschappij vraagt tegelijkertijd om nieuwe strategieën, aldus Gradener. Vakbonden en andere belangenorganisaties zijn minder krachtig geworden. En dus is het zoeken via welke weg de sores van stedelijke groepen naar voren kunnen worden gebracht. Gradener benadrukt dat de sociaal werker er niet alleen voor staat, maar in staat moet zijn om krachten te mobiliseren en samen te werken met andere partijen: “Je hebt de wethouder en de woningcorporatie ook nodig.” Kracht van Mokum is volgens Gradener een voorbeeld van zo’n samenwerking tussen sociaal werkers, burgers en andere partijen: “Dit is een platform van formele en informele buurtorganisaties. Zij hebben zich samen georganiseerd en uitten een groot wantrouwen in de overheid. De gemeente is hiervan geschrokken en is gaan luisteren. Daar zie je nu dat partijen met elkaar leren wat er nodig is om grieven en verlangens van bewoners zichtbaar te maken en initiatieven de ruimte te geven in de wijken.”

Sociale Agenda

Terug naar het onderwijs. Hoe kunnen sociaal werkers in spé worden klaargestoomd voor deze rolopvatting? In 2019 is de bachelor Social Work gestart met de Sociale Agenda, een leerlijn die doorloopt in de hele opleiding. Hier ging een uitgebreid traject aan vooraf, waar naast Jeroen Gradener en collega hoofddocent Sjoukje Botman, tien thematische kwartiermakers, een veertigtal collega’s en een groot aantal praktijkorganisaties bij betrokken waren. De Sociale Agenda begint in het eerste jaar met het verzamelen van verhalen, via tantes, ooms en op straat. Studenten krijgen de opdracht deze te abstraheren naar een collectief verhaal, gekoppeld aan een maatschappelijk thema.